آیه 3 سوره غافر

غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ ذِي الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ «3»

غافِرِ الذَّنْبِ‌: آمرزنده گناهان نسبت به كسى كه به خلوص نيت موحد و به وظايف عبادت و اطاعت قيامت نمايد، وَ قابِلِ التَّوْبِ‌: و قبول كننده تو به از عصاة مؤمنين، شَدِيدِ الْعِقابِ‌: سخت عقوبت مر كسى را كه ابا كند از ايمان و محترز «1» نشود از عصيان.

نكته:

ذكر اين صفت بعد از مغفرت به جهت آنست كه بنده به جهت اعتماد نمودن بر غفران، مرتكب مناهى نشود، بلكه دائم ميان خوف و رجا باشد.

ذِي الطَّوْلِ‌: صاحب نعمت واسعه ممتد بر بندگان از روى فضل و احسان.

تنبيه: ذكر اين صفت بعد از «شديد العقاب» تنبيه است بر آنكه عصيان از جانب نفس عاصى است نه از قبل بارى، زيرا نعمت سابغه او نسبت به دين و دنياى بندگان شايع و به جميع مكلفان واسع است.

بعد به جهت تصريح بر وجوب توجه عباد به او فرمايد: لا إِلهَ إِلَّا هُوَ: نيست خدائى مستحق ستايش و قابل پرستش مگر ذات او كه موصوف است بدين صفات، و إِلَيْهِ الْمَصِيرُ: و بسوى او است بازگشت همه، مطيع را بدرجات ثواب، و عاصى را به عقبه عقاب رساند. محققان تفسير آيه را بر اين وجه نموده: «غافر الذنب فضلا و قابل التوب وعدا و شديد العقاب عدلا و ذى الطول كرما و لا اله الا اللّه اليه المصير فردا بصيرا» «2».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

حم «1» تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ «2» غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ ذِي الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ «3» ما يُجادِلُ فِي آياتِ اللَّهِ إِلاَّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَلا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلادِ «4»

كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقابِ «5»

ترجمه‌

اين نازل نمودن كتاب است از جانب خداى تواناى دانا

آمرزنده گناه و پذيرنده توبه سخت عقوبت صاحب نعمت و وسعت نيست خدائى جز او بسوى او بازگشت است‌

مجادله و گفتگو ننمايند در آيتهاى خدا مگر آنها كه كافر شدند پس فريب ندهد تو را آمد و شد آنها در شهرها

تكذيب كردند پيش از آنها قوم نوح و دسته‌هاى بعد از آنها و اهتمام نمودند هر جماعتى بر پيغمبرشان براى آنكه بگيرند او را و مجادله نمودند بسخن باطل تا زائل نمايند بآن سخن حق را پس گرفتم آنها را پس چگونه بود عقوبت من‌

تفسير

- با در نظر گرفتن بيانات سابقه راجع بفواتح السّور در معانى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه امّا حم پس مقصود از آن حميد مجيد است و خداوند ميفرمايد اين نازل نمودن قرآن مجيد است از جانب خداوند ارجمند بسيار دانا كه آمرزنده گناهان بندگان و قبول كننده توبه ايشان است ولى اين دو صفت شما را مغرور نكند كه مرتكب معصيت شويد باميد توبه و مغفرت چون او سخت عقوبت هم ميباشد پس اگر اتّفاقا موفّق بتوبه و مغفرت نشويد بخطر عظيمى دچار خواهيد شد و در هيچ حال مأيوس از رحمت حق نباشيد چون او صاحب فضل است بترك عقاب بر مستحق آن و اعطاء نعمت و وسعت و هميشه مؤمن بايد

جلد 4 صفحه 515

بين خوف و رجاء باشد و از عذاب خدا بترسد و اميدوار برحمت حق باشد و نيست خدائى و معبود بحقى جز او پس بايد در عبادت فقط متوجه باو بود و باز گشت تمام خلق بحكم و جزاى او است پس ناچار بايد حاضر در پيشگاه او شد و راضى بقضاء او بود و چون از جهات عديده كه مكرّر بيان شده اعجاز و بر حق بودن قرآن بر اهل انصاف ظاهر و هويدا است مجادله و معارضه نميكنند در آيات آن بطعن و ردّ و اشكال مگر كسانيكه از روى عناد و تعصّب و لجاج كافر و منكر حق بودن آن شده‌اند پس نبايد پيغمبر اكرم و اهل ايمان بقرآن نظر بدوران تجارت و گردش چند روزه آنها در بلاد و شهرها داشته باشند و بايد بدانند كه خدا بزودى دمار از روزگار آنها درآورد و آنان را مغلوب و مقهور و مقتول و اسير و خوار و ذليل اهل ايمان فرمايد و در كتاب اكمال از پيغمبر صلى اللّه عليه و اله نقل نموده كه فرمود ملعون شدند مجادله كنندگان در دين خدا بزبان هفتاد پيغمبر و كسيكه مجادله نمايد در آيات الهى بتحقيق كافر شده و اين آيه را تلاوت فرمود و نيز از آنحضرت روايت شده كه نوعى از جدال در قرآن كفر است چون مباحثه و گفتگو در حلّ مشكلات و استنباط حقائق و ردّ شبهات اهل باطل از آن لازم و واجب است و پيش از كفار مكه كه در مقابل قرآن و پيغمبر آخر الزمان مرتكب اين اعمال و اقوال ناشايسته شدند قوم نوح عليه السّلام و دستجات مختلفه از امم سابقه بودند كه در مقام تكذيب و عداوت و ضدّيت با انبياء خودشان برآمدند و از هيچگونه اذيت و آزار ايشان دريغ ننمودند از قبيل قوم عاد و ثمود و اقوام بعد از آنها كه اهتمام در گرفتن و كشتن پيغمبرانشان داشتند و بهر گونه اباطيل تشبّث مينمودند براى اخفاء نور حق و اشتباه كارى بر جهّال و تشكيك در عقائد اهل ايمان از قبيل آنكه به پيغمبران ميگفتند شما بشرى هستيد مانند ما ميخوريد و راه ميرويد و چرا خدا براى هدايت مردم از آسمان فرشته نفرستاد و كلماتيكه طبع از ذكر آنها اباء دارد و براى ابطال حجج الهيه ذكر مينمودند بگمان خودشان و خداوند گرفت آنها را باقوال و افعالشان و در قرآن و تواريخ دنيا چگونگى آن ذكر شد و آثار آن در عالم و در طرق اهل مكه بشامات براى تجارت باقى ماند و آنها ديدند و عبرت نگرفتند و با شخص اول عالم امكان كه‌

جلد 4 صفحه 516

مبعوث بر آنها شده بود و از قبيله خودشان بود از هيچ گونه ضديّت و مخالفت دريغ ننمودند و بانتقام الهى رسيدند و خداوند تمام اينها را ذيلا بچشم آنها كشيده كه براى تذكّرشان و اخذ اقرار سؤال ميفرمايد پس چگونه بود عقاب من نسبت بآنان.

غافِرِ الذَّنب‌ِ وَ قابِل‌ِ التَّوب‌ِ شَدِيدِ العِقاب‌ِ ذِي‌ الطَّول‌ِ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ إِلَيه‌ِ المَصِيرُ «3»

پوشاننده گناه‌ قبول‌ كننده توبه‌ سخت‌ گير ‌در‌ عقاب‌.

غافِرِ الذَّنب‌ِ لقوله‌ ‌تعالي‌ قُل‌ يا عِبادِي‌َ الَّذِين‌َ أَسرَفُوا عَلي‌ أَنفُسِهِم‌ لا تَقنَطُوا مِن‌ رَحمَةِ اللّه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ يَغفِرُ الذُّنُوب‌َ جَمِيعاً‌-‌ زمر آيه 54، شرحش‌ گذشت‌.

قابِل‌ِ التَّوب‌ِ لقوله‌ ‌تعالي‌ وَ هُوَ الَّذِي‌ يَقبَل‌ُ التَّوبَةَ عَن‌ عِبادِه‌ِ وَ يَعفُوا عَن‌ِ السَّيِّئات‌ِ‌-‌ شوري‌ آيه 24.

شَدِيدِ العِقاب‌ِ دو جمله اوّل‌ بشارت‌ ‌بر‌ اهل‌ ايمان‌ ‌بود‌ زيرا ‌غير‌ مؤمن‌ نه‌ گناهش‌ آمرزيده‌ ميشود و نه‌ توبه ‌او‌ قبول‌ ميشود چنانچه‌ ميفرمايد وَ لَا الَّذِين‌َ يَمُوتُون‌َ وَ هُم‌ كُفّارٌ نساء آيه 24‌-‌ و ‌اينکه‌ جمله‌ تحذير ‌است‌ ‌براي‌ كفّار و اهل‌ ضلالت‌ ‌که‌ ميفرمايد وَ اللّه‌ُ أَشَدُّ بَأساً وَ أَشَدُّ تَنكِيلًا‌-‌ نساء آيه 86‌-‌.

ذِي‌ الطَّول‌ِ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ إِلَيه‌ِ ديگر ‌از‌ صفات‌ اللّه‌ ذي‌ الطول‌ ‌است‌ صاحب‌ نعمة وسعة ‌است‌، نيست‌ الهي‌ مگر ‌او‌ بسوي‌ ‌او‌ ‌است‌ بازگشت‌.

ذِي‌ الطَّول‌ِ بعضي‌ گفتند ذي‌ النعم‌ بعضي‌ گفتند ذي‌ الغني‌ و السعة

جلد 15 - صفحه 352

بعضي‌ گفتند ذي‌ التفضل‌ بعضي‌ گفتند ذي‌ القدرة.

اقول‌: طول‌ بمعني‌ داراييست‌ خداوند متعال‌ داراي‌ جميع‌ كمالات‌ ‌است‌ ذاتا و صفة و فعلا ‌که‌ قريب‌ المعني‌ ‌است‌ ‌با‌ غني‌ بمعني‌ دارايي‌ جميع‌ نعم‌ و تفضّلات‌ ‌از‌ جانب‌ ‌او‌ ‌است‌ ‌هر‌ ‌که‌ ‌هر‌ كمالي‌ دارد ‌از‌ ايمان‌، علم‌، ثروت‌، قدرت‌ تقوي‌، توفيق‌ و ‌غير‌ اينها بافاضه ‌او‌ ‌است‌ يَمُنُّون‌َ عَلَيك‌َ أَن‌ أَسلَمُوا قُل‌ لا تَمُنُّوا عَلَي‌َّ إِسلامَكُم‌ بَل‌ِ اللّه‌ُ يَمُن‌ُّ عَلَيكُم‌ أَن‌ هَداكُم‌ لِلإِيمان‌ِ إِن‌ كُنتُم‌ صادِقِين‌َ‌-‌ حجرات‌ آيه 17‌-‌ بالجمله‌ انسان‌ و ساير مخلوقات‌ ‌هر‌ چه‌ دارند ‌از‌ نعم‌ دنيويّه‌ و دينيّه‌ و اخرويّه‌ ‌از‌ نعمت‌ وجود و صحة و حيات‌ و مال‌ و منال‌ و قدرت‌ و توانايي‌ و علم‌ و ايمان‌ و اعمال‌ صالحه‌ و توفيق‌ و اطاعت‌ و سعادت‌ و بهشت‌ و ‌غير‌ اينها تمام‌ ‌از‌ جانب‌ ‌او‌ ‌است‌ يعطي‌ ‌من‌ يشاء.

لا إِله‌َ إِلّا هُوَ مفاد كلمه طيّبه‌ و مكرّر بيان‌ دلالات‌ ثلاث‌ ‌اينکه‌ كلمه شريفه‌ ‌شده‌: مطابقي‌، التزامي‌، اقتضايي‌.

إِلَيه‌ِ المَصِيرُ بازگشت‌ كل‌ّ ممكنات‌ بسوي‌ ‌او‌ ‌است‌ وَ لِلّه‌ِ مِيراث‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ‌-‌ آل‌ عمران‌ آيه 176 حديد آيه 10‌-‌ فرداي‌ قيامت‌ تمام‌ مبعوث‌ ميشوند و اليه‌ يرجعون‌‌-‌ ‌هو‌ المبدء و المعيد.

]

(آیه 3)- این آیه خدا را به پنج وصف دیگر از صفات بزرگش که بعضی امید آفرین و بعضی خوف آفرین است توصیف کرده، می‌گوید: «خداوندی که آمرزنده گناه» است (غافِرِ الذَّنْبِ).

«و پذیرنده توبه» (وَ قابِلِ التَّوْبِ).

«دارای مجازات سخت» (شَدِیدِ الْعِقابِ).

«و صاحب نعمت فراوان» است (ذِی الطَّوْلِ).

«هیچ معبودی جز او نیست» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«و بازگشت (همه شما) به سوی اوست» (إِلَیْهِ الْمَصِیرُ).

آری! کسی که واجد این اوصاف است فقط او شایسته عبودیت و مالک پاداش و کیفر است.